O‘zbekistonda elektron kvitansiyalar – afsona yoki haqiqat?
Qonun va tartib
Kommunal xizmatlar uchun haq to’lash masalasi doimo dolzarb bo’lib qoladi. Biroq, qulaylik va yengillik masalasi tobora ko’proq muhokama qilinmoqda – ayniqsa, texnologiya, elektron to’lovlar va naqdsiz to’lovlar hayotimizga kirib kelishi bilan.
To’lov tizimlariga ishonish kerakmi va eng muhimi, nima uchun – ushbu maqolada hikoya qilamiz.
14.09.2017 yilda Vazirlar Mahkamasining 726-sonli “Kommunal xizmatlarning yagona billing tizimini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi.
Billing tizimi iste’molchilarga hisoblarni chiqaradi va hisobdagi mablag’larni nazorat qiladi, ularni kommunal xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlarning amaldagi tariflari bo’yicha hisob -kitob qiladi. Shuningdek, uning vazifasi hisoblagichlarni boshqarish: iste’molchilarga kommunal xizmatlar ko’rsatishni faollashtirish yoki blokirovka qilish.
Hujjatning to’liq matni, sharhlar va tegishli boshqa qonun hujjatlariga havolalar bilan «O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari» axborot qidiruv tizimida quyidagi havola orqali tanishishingiz mumkin:
https://www.norma.uz/novoe_v_zakonodatelstve/potrebiteli_perestanut_zapolnyat_kvitancii_na_kommunalku Hozirgi kunda barcha talablar bajarilgan va buning natijasida kommunal xizmatlar uchun to‘lovlarni to‘lov tizimlari va ushbu xizmatlarni ko‘rsatuvchi tashkilotlar saytlari orqali amalga oshirish imkoniyati paydo bo‘ldi.
Bundan so‘ng, 13.10.2018 yildagi Vazirlar Mahkamasining 825-sonli “Еlektron tijoratni amalga oshirish qoidalariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq, barcha elektron kvitansiyalar qog‘oz kvitansiyalarga tenglashtirildi.
(Batafsil: https://lex.uz/docs/3988246?query=%D1%8D%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%BE)
Bularning barchasi nimani anglatadi?
-
Barcha kommunal xizmatlar to’lovlarni qabul qilishning yagona tizimiga tegishli – aslida, shuning uchun ularni to’lov tizimlari orqali to’lash mumkin.
-
Barcha elektron cheklar qog’ozga tenglashtiriladi, ya’ni to’lov tizimi orqali kommunal xizmatlar uchun to’lovni amalga oshirgan holda, siz kvitansiyalarni saqlashingiz mumkin (yoki saqlamasangiz ham bo‘ladi – Payme ilovasida, tushumlar to’g’ridan -to’g’ri ilovada saqlanadi), agar kerak bo’lsa , uni to’lovingizning isboti sifatida taqdim etishingiz mumkin.
Natijada hamma narsa qonuniy, legal va davlat tomonidan tasdiqlangan.
O‘tmishga qaytib…
“Avval yaxshiroq bo‘lgan” – iborasi har doim ham o‘rinli bo‘lmaydi. Keling, to’lov tizimlari orqali kommunal xizmatlarni to’lash mumkin bo’lgunga qadar oddiy iste’molchi nimalarni boshdan kechirganini ko’rib chiqaylik.
Foydalanuvchi ma’lum kommunal xizmatlar ko’rsatuvchi tashkilotning ishonch telefoniga qo’ng’iroq qiladi.
O’z manzilini ma’lum qiladi – unga shaxsiy hisob raqami aytiladi.
Bundan keyin, foydalanuvchi bank yoki xizmat ko’rsatuvchi tashkilot ofisiga boradi, ma’lumotlarni to’ldirish uchun kvitansiyani so’raydi. Yoki u bankka keladi, shaxsiy hisobini, uyning maydonini, oiladagi odamlar sonini va bank yoki xizmat ko’rsatuvchi kompaniyaning xodimi ko’rsatilgan ma’lumotlarni o’z ichiga olgan qog’oz varag’ini (shuningdek, kvitansiyani) bosib chiqaradi, to’lovni qabul qiladi va muhr qo’yadi. Bir nusxasi xodimda qoladi, ikkinchisi – foydalanuvchida.
Natijada – ko’p vaqt sarflandi, navbat, yo’lda sarflangan pul, asab, kuch. Foydalanuvchi kommunal xizmatlar uchun haq to’lash uchun hozir nima qilishi kerak? Ishonch telefoniga qo’ng’iroq qilish, shaxsiy hisob raqamini bilish olish, uni ilova orqali to’lashdg kiritish va hammasi shu.
Shuningdek, Payme «Mening uyim» ni yaratish imkoniyatiga ega, unda siz barcha kommunal xizmatlar uchun to’lovni qo’shishingiz mumkin, shu bilan birga balansni kuzatib borishingiz mumkin, kvitansiyalarni bir joyda saqlashingiz va BARCHA kommunal xizmatlarni bir marta bosish bilan to’lashingiz mumkin.
Bu qanday ishlaydi?
Biz bu masalani qonuniylik nuqtai nazaridan, qulaylik nuqtai nazaridan ko’rib chiqdik, lekin texnik tomoni-chi? Sizga kommunal xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlarni o’z ilovamizga qanday qo’shganimizni, kommunal xizmat xodimlari nima deyishini va nima uchun elektron kvitansiyalar umuman qo’rqinchli emasligini ko’rsatamiz.
Integratsiya.
Payme kompaniyasi kommunal xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar bilan respublika bo‘ylab bosh kelishuv asosida ishlaydi. Yetkazib beruvchi tomondan biz shaxsiy hisob raqamlari to’g’risidagi ma’lumotlarni, shaxsiy hisob raqami bilan bog’langan manzilni, shuningdek qoldiq haqidagi ma’lumotlarni olamiz. Ma’lumotni olganimizda, biz uni real vaqtda ilovamizdagi xavfsiz kanal orqali ko’rsatamiz.
Bizning ilovamiz orqali qilingan barcha kommunal to’lovlar xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlarga yetkaziladi, foizlar va komissiyalar olinmaydi.
U qanday ishlaydi:
– siz yetkazib beruvchining ma’lumotlar bazasida mavjud bo’lgan shaxsiy hisobingizga kirasiz, shuning uchun siz shaxsiy hisob raqamidan keladigan ma’lumotlarni ko’rishingiz mumkin – manzil, balans, hudud, to’lov turi va boshqalar.
– to’lov miqdorini kiritasiz
– «to’lash» tugmasini bosasiz – mablag ‘sizning shaxsiy hisobingizga tushadi.
Bizning ilovada balans va boshqa ma’lumotlar xizmat ko’rsatuvchi tashkilot orqali ko’rsatiladi. Ya’ni, bizda sizning balansingiz haqida ma’lumot yo’q, biz uni yetkazib beruvchilar orqali olamiz va biz olgan shaklda ko’rsatamiz. Ha, ba’zida tafovut bo‘ladi, lekin buning bitta kichik siri bor. Agar siz to’lovning o’ziga kirsangiz va «Tafsilotlar» tugmachasini bosgan bo’lsangiz, birozdan keyin asosiy ekranda ko’rsatiladigan joriy balansni ko’rishingiz mumkin. Bu muammo yetkazib beruvchining xizmatiga katta yuk tushishi tufayli yuzaga keladi, buning natijasida biz qoldiq haqidagi ma’lumotni vaqtincha ilovamizda saqlashga va yetkazib beruvchiga so’rov yuborib, bir muncha vaqt o’tgach uni yangilashga majbur bo’lamiz.
Agar siz zudlik bilan joriy balansni ko’rishingiz kerak bo’lsa, siz minimal summani (500 so’m) to’lashingiz mumkin – balans yangilanadi.
Kommunal xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar xodimlari.
Biz o’zimizni to’lov tizimlari dunyosi bilan endigina tanishayotgan oddiy foydalanuvchi sifatida ko’rsatib, bir nechta tashkilotlarga qo’ng’iroq qildik. Ularga qo’rquv, ishonchsizlik bilan «elektron kvitansiyani qabul qilishdan bosh tortishsa nima qilish kerak?» degan savolni berdik.
Mirzo Ulug‘bek tuman Elektr ta’minot bo‘liningming Munisa ismli operatori bizga shunday javob berdi:
– Ha, elektron kvitansiyalar qog‘ozli kvitansiyalar bilan bir qatorda qabul qilinadi. Hattoki siz, sizdan qog‘ozli kvitansiyalarni so‘rashganida, sizda elektron kvitansiya borligini aytishingiz mumkin. Agar uni qabul qilishdan bosh tortishsa, elektron kvitansiyalarni qabul qilish shartligi to‘g‘risidagi qonun borligini ayting. Siz ular nima asosda qabul qilishmayotganligini ko‘rsatishlarini talab qilishga haqlisiz.
Sovuq suv ta’minoti, Shayxontohur tumani, operator Alibek, tinchlantiruvchi ohangda meni elektron kvitansiyalar anchadan beri qog‘ozli kvitansiyalar bilan bir qatorda qabul qilinayotganini tushuntirdi. Kimdir ma’lumotlar ishonchliligiga shubha qilsa, to‘lovni shaxsiy hisob raqami orqali tekshirishlarini aytishingiz mumkin – bu ularning to‘g‘ridan-to‘g‘ri majburiyati.
Albatta, hammasi biz o‘ylaganchalik yaxshi emas. «Toshissiqquvvati»DUK da bizga ba’zida hisoblagich ko’rsatkichlari ilovada ko’rsatilganidan farq qilishi aytilgan va shuning uchun, albatta, qog’oz – kvitansiya yordamida to’lash xavfsizroqligi tushuntirilgan. Balansni ko’rsatishdagi farqni hisobga olgan holda ham, siz ilova orqali to’lagan pulingiz har qanday holatda ham yetkazib beruvchiga yetib boradi.
Yana bir tadqiqot
Biz so’rovnoma o‘tkazishni yuklagan xodimimiz quyidagilarni yozadi:
«Men 22-25 yoshdan 50-60 yoshgacha bo’lgan tanishlarim bilan suhbatlashdim. Ular kommunal to’lovlarni qanday usullar bilan to’lashlarini va nima uchun bunday qilishlarini so’radim.
Yoshlarning barchasi to’lov tizimlari orqali to’laymiz, deb javob berishdi. Kimdir Payme orqali, kimdir Click va Apelsin orqali. Ko’pchilik tanishlarim Payme ilovasidan foydalanishlarini aytishdi, lekin bu samimiymi yoki menga nisbatan hamjihatlikmi, biz bilmaymiz.
Yoshi kattaroq odamlar (35-45 yosh) ikki toifaga bo’lingan. To’lov tizimlari orqali to’laydiganlar va hali ham qog’ozli kvitansiyadan foydalanadiganlar. Birinchi toifali odamlar – bu zamon bilan hamnafas bo’lishga, kundalik hayotidagi qulaylik va muammolarni tezda hal qilishga harakat qiladigan ishlovchi shaxslar. Ikkinchi toifaga ko’proq uy bekalari kiradi va ular uchun zamonaviy texnologiyalar biroz begona. Ular klassik changyutgichlarni robot changyutgichlardan afzal ko’rishadi va pulni kartaga saqlash o’rniga, uni imkon qadar tezroq naqd qilishga harakat qilishadi.
45-60 yoshdagi odamlar ham ikki toifaga bo’lindi. Birinchisi, kommunal xizmatlar to‘lovlarini an’anaviy usulda – qog’oz kvitansiyalari orqali, bankka to’lash. Ikkinchi toifa bu ishlarni shunchaki yosh avlodga – bolalar va nabiralarga ishonadi. Masalan, mening bobom. U 10 yildan beri kommunal to’lovlarni to’lamaydi, chunki 40 yoshli amakim buni Payme orqali qilyapti ”.
Nihoyat, kvitansiyalar.
Bu savolga javob texnik savodxonlikni talab qilgani uchun biz texnik direktor yordamiga murojaat qilishga qaror qildik. Undan elektron kvitansiyalarni yo’qotishdan nima uchun qo’rqmaslik kerakligini va ularning xavfsizligi kafolati qayerda ekanligini so’rashdi.
Va biz aniqladikki, kommunal to’lovlarni to’lash bo’yicha kvitansiyalar 5 ta serverda, 2 ta ma’lumotlar markazida takrorlanadi, shuningdek tranzaktsiyalar va kundalik zaxiralarning uzluksiz jurnali mavjud. Agar foydalanuvchi telefon raqamini o’zgartirsa ham (mos ravishda akkauntini ham), lekin o‘zining shaxsiy raqamini kiritsa, Payme orqali amalga oshirilgan to’lovlar bo’yicha barcha tushumlar yangi akkauntga tiklanadi.
Xulosalar.
Maqolaga yakun yasagan holda, shuni aytishimiz mumkinki, elektron to’lov tizimiga o’tish sekin, lekin qat’iy davom etmoqda. Asosiysi, o’z fuqarolariga qulaylik yaratish uchun davlat elektron to’lovlarni amalga oshirishga ruxsat berganini va to’lov tizimlari bu to’lovlar amalga oshirilganligini isbotlash usullarini ko‘zda tutganligini tushunishdir.
Buning uchun biz bu yerda o’z foydalanuvchilarimizdan ba’zi fikr -mulohazalar qoldirishni istaymiz, chunki bular ishonchning ko‘rsatkichi bo‘lmasa, nima bo‘lishi mumkin?